Pierwszy rząd II RP

               W listopadzie 1918 roku przed polskimi politykami otworzyła się niebywała od 123 lat możliwość kierowania sprawami własnego niepodległego już państwa. Zaszczyt, ale i ogromny ciężar przewodniczenia pracom pierwszego rządu II RP przypadł Jędrzejowi Moraczewskiemu.                                                             

               Nim do tego doszło Naczelnik Państwa Józef Piłsudski 14 listopada 1918 misję tworzenia rządu powierzył Ignacemu Daszyńskiemu, jednak jego osoba nie przypadła do gustu prawicy z Narodową Demokracją na czele, co doprowadziło 3 dni później do jego dymisji.[1] W tej sytuacji desygnowany na premiera został właśnie J. Moraczewski.

              Ten lewicowy polityk przyszedł na świat 13 stycznia 1870 roku w Trzemesznie. Tytuł inżyniera zdobył w 1894 r. na Wydziale Inżynierii Politechniki Lwowskiej. W tym samym czasie wstąpił do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej – z jej ramienia zasiadał w parlamencie wiedeńskim. W czasie I wojny światowej stał się podkomendnym J. Piłsudskiego w I Brygadzie Legionów; pod jego okiem brał udział także w pracach Naczelnego Komitetu Narodowego oraz Polskiej Organizacji Wojskowej, by po internowaniu Komendanta zostać szefem prac politycznych tajnego konwentu Organizacyjnego „A” stanowiącego centrum polityki obozu piłsudczykowskiego. W październiku 1918 r. wszedł w skład Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie, zaś 6 listopada został ministrem komunikacji w rządzie lubelskim. 11 dni później Naczelnik Państwa powierzył mu misję tworzenia rządu.^[2]

             Moraczewskiemu przypadło roztoczyć władzę administracyjną nad częścią Królestwa, Śląska Cieszyńskiego oraz Małopolski Zachodniej.^[3]   

             Najważniejsze ministerstwa w jego rządzie przypadły socjalistom oraz ludowcom z „Wyzwolenia”. Skład nowego gabinetu w znacznym stopniu pokrywał się z rządem lubelskim. A oto szefowie poszczególnych ministerstw[4]:

·         Józef Piłsudski – minister spraw wojskowych (do 23 XI)

·         Jan Wroczyński – kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych (od 23 XI)

·         Leon Wasilewski – minister spraw zagranicznych

·         Stanisław Thugutt – minister spraw wewnętrznych

·         Władysław Byrka – kierownik ministerstwa skarbu

·         Leon Supiński – minister sprawiedliwości

·         Ksawery Prauss – minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego

·         Franciszek Wojda – minister rolnictwa (do 29 XII)

·         Błażej Stolarski – minister rolnictwa (od 29 XII)

·         Jędrzej Moraczewski – minister komunikacji (do 29 XII)

·         Stanisław Stączek – minister komunikacji (od 29 XII)

·         Tomasz Arciszewski – minister poczt i telegrafów

·         Jerzy Iwanowski – minister przemysłu i handlu

·         Bronisław Ziemięcki – minister pracy i opieki społecznej

·         Józef Próchnik – minister robót publicznych (od 29 XII)

·         Antoni Minkiewicz – minister aprowizacji

·         Witold Chodźko – kierownik ministerstwa zdrowia (od 13 XII)

·         Medard Downarowicz – minister kultury i sztuki

·         Wincenty Witos – minister bez teki (do 29 XII)

·         Franciszek Wójcik – minister bez teki (od 29 XII)

·         Tomasz Nocznicki – minister bez teki

·         Marian Malinowski – minister bez teki

                   W deklaracji programowej wygłoszonej na pierwszym posiedzeniu rządu 21 listopada 1918 r. Moraczewski podkreślił ludowy charakter swojego gabinetu. Mówił także o tymczasowości swojego rządu, który miał funkcjonować jedynie do chwili zwołania Sejmu Ustawodawczego. Wybory do niego oparte na „powszechnym, równym, bezpośrednim, tajnym i proporcjonalny głosowaniu wszystkich obywateli i obywatelek, mających 21 lat ukończonych…” rząd planował przeprowadzić w ostatnią niedzielę stycznia.[5]  

                   W kwestii polityki zagranicznej Moraczewski postawił sobie za cel „najprędsze nawiązanie i utrzymanie przyjaznych stosunków z wszystkimi państwami.” Jednocześnie oczekując pomocy od ententy przy ustalaniu granic Polski.[6]  

                   Zadeklarował dążenie do zjednoczenia ziem zamieszkałych przez ludność polską, utworzenie armii narodowej, ułatwienia w dostawach żywności, „wywłaszczenie większej własności ziemskiej i oddanie jej w ręce ludu pracującego pod kontrolą państwa” upaństwowienie kopalń, salin, przemysłu naftowego i dróg komunikacyjnych, udział robotników w administrowaniu niepaństwowymi zakładami przemysłowymi, prawo o ochronie pracy, ubezpieczeń od bezrobocia, choroby i na starość.[7]  Do kraju miały wrócić wywiezione dzieła sztuki, skarby archiwów i bibliotek.[8]

                   Zapowiedział też „utworzenie powszechnej, świeckiej i bezpłatnej szkoły”.[9] Wykształceni w ten sposób mieli być „ nieustraszonej woli, głębokiego uczucia i hartownej wytrwałości, którzy Polską Republikę wprowadzą na szczyt kultury i sławy”[10]

                   Inauguracyjne wystąpienie zakończył wezwaniem ludności polskiej do „jak najwydatniejszej pomocy naszym usiłowaniom, do podporządkowania wszystkich odrębnych interesów stanowych czy partyjnych jednej wielkiej wspólnej sprawie odbudowy niezależnej Ojczyzny i wyzwolenia ludu pracującego”.[11]

             Sukcesami jego rządu było wydanie następujących dekretów o[12]:

·          najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej z 22 XI 1918 r.

·         ośmiogodzinnym dniu pracy z 27 XI

·          pięcioprzymiotnikowej ordynacji wyborczej z 28 XI

·          utworzeniu rad gminnych z 28 XI

·          reorganizacji sejmików powiatowych z 5 XII

·         utworzeniu milicji ludowej z 5 I 1919 r.

                   Takimi osiągnięciami Moraczewski nie mógł się pochwalić w polityce zagranicznej z uwagi na fakt, iż ententa nie uznawała rządu polskiego w kraju.[13] Aktualnymi sprawami w tej materii były wówczas problemy z rozwiązaniem stosunków z państwami zaborczymi. Niepokojem napawała niepewność utrzymania granic Polski.[14]

                   Wobec fiaska rokowań Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu z Naczelnikiem Państwa nad powołaniem nowego prawicowego rządu, prawicowe siły zdecydowały się przeprowadzić zamach, którego przywódcami byli płk. Marian Januszajtis oraz ks. Eustach Sapieha. W nocy z 4 na 5 stycznia zatrzymano premiera Moraczewskiego wraz z ministrem spraw zagranicznych Leonem Wasilewskim oraz ministra spraw wewnętrznych Stanisława Thugutta. W planach buntownicy mieli również aresztowanie samego Piłsudskiego.[15] Jednak już następnego dnia grupa żołnierzy na czele z płk. Berbeckim wkroczyła do lokalu endeckiego stowarzyszenia „Rozwój”i uwolniła dostojnych więźniów.[16]

                   Tak niebezpieczna sytuacja, choć zażegnana przez stronę rządzącą przepowiadała rychłą zmianę gabinetu.[17] Naczelnik Państwa decyzję odwołania rządu Moraczewskiego tłumaczył w następujący sposób: „Brak środków technicznych i brak możności wytworzenia ich w Polsce zmuszał w polityce zewnętrznej skierować wszystkie wysiłki w kierunku uzyskania od Ententy pomocy pieniężnej, aprowizacyjnej i uzyskanie od niej broni. Cel ten najłatwiej mógł być uzyskany przez ugodę z narodową demokracją. W polityce wewnętrznej chodziło mi o to, by doprowadzić do Sejmu bez zbyt ostrej formy walk wewnętrznych, które by mogły doprowadzić do krwi rozlewu . Cel ten mógł być osiągnięty przez oparcie się na części lewicy […]. Trudność polegała na utrzymaniu zgodności i równoległości tych dwóch linii, jednej wychylającej się z konieczności polityki zewnętrznej na prawo, drugiej wychylającej się w polityce wewnętrznej na lewo.”[18]

                   Podając się do dymisji 16 stycznia 1919 r. Jędrzej Moraczewski umotywował swoją decyzję następującymi słowami: „Bogaci odmawiają płacenia podatków, bojkotują pożyczkę państwową, wprowadzają sabotaż na wszystkich polach gospodarki państwowej…”[19]

                   Pomimo, iż temu pierwszemu gabinetowi w dziejach II RP nie udało się dotrwać do chwili zwołania Sejmu Ustawodawczego; jak zakładał to sam Moraczewski jednakże udało mu się stworzyć podstawy państwa demokratycznego oraz przygotować grunt pod działanie Sejmu, poprzez ustawodawstwo społeczne udało się również złagodzić rewolucyjne nastroje w społeczeństwie. Rząd Moraczewskiego ogłosił całkowite równouprawnienie wszystkich obywateli, wolność sumienia, słowa, druku, zgromadzeń, pochodów, zrzeszeń, związków zawodowych, strajków oraz 8-godzinny dzień pracy Jednak wciąż niezałatwioną sprawą pozostawała paląca kwestia szerszego międzynarodowego uznania władz w Warszawie – zająć tym miał się już następca J. Moraczewskiego Ignacy Jan Paderewski.

                        Rząd J. Moraczewskiego 17 XI – 16 I 1919

Siedzą od lewej: S. Thugutt, J. Moraczewski, K. Prauss, J. Piłsudski, L. Supiński, L. Wasilewski. Stoją od lewej: B. Ziemięcki, T. Arciszewski, M. Malinowski, M. Downarowicz, F. Wójcik, A. Mińkiewicz, NN, B. Stolarski, J. Pruchnik, J. Iwanowski, S. Stączek, T. Nocznik.

źródło: Od Moraczewskiego do Składkowskiego. Gabinety Polski Odrodzonej 1918-1939, pod red. J. Farysia, A. Wątora, H. Walczaka, Szczecin 2010, s. 15.

                                                                                                                      Autor: Konrad Rodziewicz