Do roku 1523 Szwecja pozostawała w związku międzypaństwowym zwanym unią kalmarską (utworzona w 1397 roku między Danią, Szwecją a Norwegią). Unia kalmarska miała charakter unii personalnej; na przyszłość wszystkie trzy kraje miały wybierać wspólnego monarchę i prowadzić wspólną politykę zagraniczną; poza królem nie miały żadnej wspólnej instytucji. Hegemonia w związku należała do Danii, co prowadziło do wielu napięć. W wyniku licznych powstań szwedzkich przeciw władcom, władza ich w państwie była często nominalna, a próby jej przywrócenia załamywały się z reguły po kilku latach. Całkowite zerwanie unii kalmarskiej było tylko kwestią czasu i rzeczywiście nastąpiło w 1523 r. w wyniku kolejnego powstania.
Przywódcą powstańców został Gustaw Waza i w ciągu dwóch lat (1521-1522) wyparł Duńczyków Chrystiana II z terenów szwedzkich i finlandzkich. 6 VI 1523 roku został obwołany królem. Położenie królestwa w momencie elekcji było mocno skomplikowane i niekorzystne. Gustaw I Waza zaczął lawirować sojuszami aby zapobiec wojnie, w wyniku której mógłby stracić władzę. W wyniku zmian na arenie politycznej sprzymierzył się z Danią przeciwko Lubece, widząc możliwość uniezależnienia się od Hanzy. Nie ulega wątpliwości, że w ciągu kilkunastu lat panowania, Gustaw I wykorzystując umiejętnie najpierw Lubekę przeciwko Danii, a później Danię przeciwko Lubece, zapewnił Szwecji niezależność.
Przyjmując koronę po okresie długoletnich walk wewnętrznych młody władca zdawał sobie sprawę, że musi złamać potęgę możnych i Kościoła. Aby uzyskać środki pieniężne na opłacenie armii i spłacenie kredytów przejął kościelną dziesięcinę i zaczął rewindykację nadań na rzecz Kościoła. W 1527 riksdag (sejm) poparł działania króla, poza tym nakazując głoszenie ewangelii w jezyku szwedzkim. W 1529 roku zniesiono klasztory, z wyjątkiem jednego, a majątki kościelne zostały skonfiskowane.
Wiele przyczyn złożyło się na to, że Szwecja przyjęła reformację bez większych tarć. Duże znaczenie miała niewątpliwie umiarkowana polityka króla, a także osłabienie Kościoła w wyniku wojny wyzwoleńczej. Niemałą rolę odgrywał układ sił społecznych. Większość ludności: chłopi, szlachta, mieszczanie, popierała poczynania króla. Problem liturgii wywoływał pewne niepokoje, lecz nie tak poważne, aby mogły doprowadzić do podziału kraju na dwa wrogie obozy.
Co pomogło wzmacnianiu władzy królewskiej? Potężne średniowieczne możnowładztwo zostało bardzo poważnie osłabione w wyniku powstania. Zamki i lenna znalazły się w rękach króla. Przestało istnieć możnowładztwo duchowne. Można mówić o gwałtownym zmierzchu warstwy społecznej (10 lat), która od dawna odgrywała dominującą rolę w życiu politycznym. Stare rody nadal zajmowały najwyższy szczebel hierarchii społecznej, posiadały wielkie majętności i udział we władzy, lecz nie miały potęgi takiej jak królewska i ciągle pozostawały w orbicie dworu. Sekularyzacja dóbr kościelnych przyniosła korzyść głównie królowi. Waza uporządkował finanse państwa, zapełnił skarb i stworzył silną, nowoczesną armię zaciężną. Powstała sprawna centralna administracja.
Mając pieniądze i wojsko Gustaw I mógł zapewnić sobie rzeczywistą władzę w państwie. Wraz z doradcami niemieckimi przenikały na dwór tendencje absolutystyczne. Ideałem króla było ujęcie życia wszystkich poddanych w ścisłe ramy rozporządzeń królewskich. W wyniku usilnych starań udało mu się ustanowić monarchię dziedziczną.
W polityce Wazy uderza jej obronny charakter. Przerzucanie z obozu do obozu, szukanie sojuszników miało przede wszystkim zabezpieczyć Szwecję przed agresją ze strony Danii. Polityka handlowa uderzała w interesy Moskwy, co doprowadziło do konfliktu (1555-1557). Tak więc za panowania Gustawa I Wazy zarysowały się kierunki polityki zagranicznej, które w następnym stuleciu określiły miejsce Szwecji w Europie.
Po śmierci Gustawa (1560) władzę w państwie objął jego syn Eryk XIV zwany Szalonym. Był on wychowany w duchu makiawelizmu i nie cofał się przed zbrodnią. Uwięził swojego brata Jana (ojca Zygmunta III), który prowadził zbyt samodzielną politykę zagraniczną. Wykorzystywał sądy do eliminowania przeciwników politycznych. W 1567 wymordował nawet część opozycjonistów. Rok 1563 przyniósł wybuch I wojny północnej. Wiele obszarów zostało spustoszonych, stosowano blokady handlowe. Pomimo tego, że Dania była lepiej przygotowana militarnie do prowadzenia wojny, to nie miała rezerw finansowych na opłacenie armii. Traktat pokojowy z 1570 roku nie przyniósł korzyści żadnej ze stron. Jednak Szwecja wyszła zwycięsko z próby sił, doprowadzając do stanu równowagi, która w następnym stuleciu miała przechylić się zdecydowanie na korzyść tego królestwa.
Wojna północna (1563-1570) nie tylko pochłonęła rezerwy finansowe stworzone przez Gustawa I, lecz także wyniszczyła kraj. Nowy władca Jan III (1569-1592) potrzebował pieniędzy na odbudowę państwa, utrzymanie armii i dworu. Zaczął nakładać nowe podatki, nie zamierzał też respektować swoich przyrzeczeń i dzielić władzą z Radą Królestwa. Przyczyną nieporozumień były nadto sprawy kościelne. Opozycja szukała oparcia w bracie Jana, Karolu Sudermańskim. W polityce zagranicznej Szwecja skłoniła się w kierunku Rzeczpospolitej, ponieważ i ona była uwikłana w konflikt z Moskwą. W tym też czasie pojawiła się propozycja objęcia tronu polskiego przez syna Jana, Zygmunta, po śmierci Stefana Batorego. Został on władcą Polski w 1587 roku.
W Szwecji Jan III sprawował rządy osobiście, odsuwając od władzy arystokrację reprezentowaną w radzie państwa. Dlatego też podczas jego panowania powstała opozycja, z Erikiem Sparre na czele. Liczyła ona że odzyska swoje wpływy przy nowym władcy, Zygmuncie. Ponadto żył jeszcze najmłodszy syn założyciela dynastii, Gustawa Wazy – stryj Zygmunta III, Karol Sudermański. Uważał on, że jemu należy się dominująca pozycja w zarządzaniu krajem, szczególnie podczas nieobecności władcy. Był on ambitny, uparty i umiał podejmować ryzyko oraz potrafił przemawiać, czym zjednywał sobie warstwy niższe. Z tego powodu jego żywiołem był Riksdag, którego potrafił używać do osiągnięcia swych celów. W czym miał przewagę zarówno nad Zygmuntem, jak i arystokratami. Dzięki temu umacniał swoją pozycję. Jan III prowadził dość zagmatwaną politykę religijną i dopuścił do dużych napięć w sprawach Kościoła i wiary. Gustaw Waza zmierzał raczej do utworzenia Kościoła narodowego niż wprowadzenia czystej religii luterańskiej, natomiast Eryk XIV dążył do dokonania w Kościele radykalnych zmian, a i on, i Karol byli podejrzewani o wyznawanie nauki Kalwina. Jan III przyczynił się do wprowadzenia kompromisowej w stosunku do katolicyzmu doktryny i liturgii, co wywołało niezadowolenie wśród szwedzkich protestantów, których do działania dodatkowo skłoniła perspektywa objęcia tronu przez Zygmunta, który był katolikiem. W 1600 r. Riksdag uznał Karola Sudermańskiego królem (choc ten jeszcze nie przyjął korony), co m. in. doprowadziło do konfliktu zbrojnego z Rzeczpospolitą. W 1611 roku doszła do tego wojna z Danią i śmierć Karola IX.
Władzę objął Gustaw II Adolf, który otwiera poczet królów-wojowników. To on stał się budowniczym imperium szwedzkiego. Od początku panowania rozpoczął przebudowę swojego państwa. Zaczął rozbudowę administracji w taki sposób, aby jeden minister nie mógł ograniczyć władzy królewskiej. Zreformowano także procedury działania Riksdagu, który stał się posłusznym narzędziem w ręku króla, a ustawy królewskie miały moc prawa nie podlegającego zatwierdzeniu przez stany prowincjonalne. Za czasów Gustawa II Adolfa nastąpiło utożsamienie przynależności państwowej z przynależnością wyznaniową, zasada “Szwed to luteranin” stała się obowiązującą. Szwedzki Kościół został podporządkowany władzy świeckiej. Poprzez organizację kościelną król kontrolował propagandę, edukację i opiekę społeczną.
Gustaw Adolf poświęcił jednak najwięcej energii reformowaniu armii. Ze względu na liczbę mieszkańców królestwa szwedzkiego coraz większą część armii stanowili najemnicy cudzoziemscy. Król stworzył nowoczesną armię, której sposób walki i organizację naśladowały inne państwa europejskie. Szwecja była początkowo biednym krajem, z niezbyt rozwiniętą gospodarką towarowo-pieniężną, nawet podatki dla króla były płacone w naturze. W Szwecji i Finlandii mieszkało 1,3 mln osób, głównie chłopów. W czasach panowania Gustawa Adolfa rozpoczął się jednak burzliwy rozwój przemysłu i górnictwa, które zaczęło przynosić koronie coraz większe dochody. Największym bogactwem dla Szwecji stała się wówczas miedź, która po złocie i srebrze była najbardziej poszukiwanym i cenionym metalem. Szwecja stała się monopolistą w dostawach tego metalu do Europy. W tym czasie rozwijał się przemysł zbrojeniowy i armia szwedzka nie musiała importować broni.
Szwecja, która w latach dwudziestych prowadziła wojnę z Rzeczpospolitą, była innym krajem niż ten, do którego Zygmunt Waza wybierał się po koronę. Stała na początku drogi, która prowadziła do zbudowania własnego imperium. Wydaje się jednak, że koncepcja walki o panowanie na Morzu Bałtyckim pojawiła się z biegiem czasu, gdy państwo szwedzkie było wciągane w wojnę z Rzeczpospolitą z powodów dynastycznych. W tym czasie Szwecja stała się mocarstwem tej części Europy i przeżywała szczyt swojej potęgi.
Po śmierci króla następczynią miała zostać Krystyna, lecz w tym momencie była jeszcze dzieckiem. Władzę w państwie sprawowała Rada Regencyjna z Oxenstierną na czele. Królewna otrzymała staranne wykształcenie. Ściągała na dwór artystów, uczonych. W przeciwieństwie do poprzedników odgrodziła się od poddanych przepychem i ceremoniałem. W 1644 roku została królową Szwecji. Mimo młodego wieku zaczęła prowadzić własną politykę odsuwając od władzy Oxenstiernę. Jako władczyni była wychowanką wielkiego kanclerza. Uważała, że władza królewska powinna się opierać na bogatej szlachcie. Zasadę stwarzania i wykorzystywania konfliktów realizowała konsekwentnie w polityce wewnętrznej i zewnętrznej, co pozwalało jej osiągać zamierzone cele. Dzięki tej polityce udało się jej zapewnić tron Karolowi Gustawowi, co zapobiegło wojnie domowej, możliwej w przyszłości. Aby złagodzić napięcie spowodowane wzrostem bogactwa szlachty zdecydowała się na obniżenie tzw. podatków specjalnych. Pomimo tego, że posiadała silną pozycję w państwie abdykowała w 1654 r. pozostawiając silne państwo Karolowi Gustawowi.
Był on zwolennikiem silnej władzy królewskiej i ograniczenia pozycji magnaterii. Podzielał pogląd o redukcji dóbr szlachty jako drogę do wzmocnienia pozycji korony. W walce o dominium maris baltici wdał się w wojnę z Rzeczpospolitą, co doprowadziło do stworzenia koalicji Danii, Polski, Holandii oraz Brandenburgii. Poniósł jednak klęskę pomimo tego, że był zdolnym dowódcą. Szwecja podpisała pokój w Oliwie (1660), a król Karol X Gustaw umarł. Królestwo w wyniku układów z resztą koalicjantów nie uzyskało znaczących nabytków terytorialnych, jednak nadal pozostawało znaczącą siłą militarną i polityczną w północnej i środkowej Europie. Miało się to ujawnić w następnym stuleciu, w kolejnej wojnie północnej.
Jak widzimy Szwecja jako mocarstwo miała kruche podstawy. Starczało jej siły aby zdobyć i przez dziesiątki lat utrzymać w swym władaniu wiekszą część wybrzeża bałtyckiego, posiadała ich natomiast za mało, aby opanować resztę od Rygi do Szczecina. A także żeby utrwalić swe panowanie i zamienić Bałtyk w morze wewnętrzne. Jednak ukazała swoją siłę wewnętrzną, która była potrzebna by podołać długotrwałemu wysiłkowi militarnemu.
Bibliografia:
A. Kersten, Historia Szwecji, Wrocław 1973
S. Stolpe, Królowa Krystyna, PIW 1988
