Przez wiele lat historycy i archeologowie uważali, że kolebką cywilizacji zachodniej była delta rzeki Eufrat, a właściwie cała dolina między Eufratem a Tygrysem. Mimo, że obecnie odkryto prawdopodobnie starsze osady, mogące nosić miano najstarszych osiedli ludzkich w pobliżu Europy, pustynny i nieprzyjazny region Międzyrzecza, wciąż nie przestaje fascynować badaczy i miłośników wszelkich teorii spiskowych.
W tym artykule postaram się odciąć od wszelkich nadprzyrodzonych i paranormalnych treści, którymi ostatnio bombardują nas media poprzez większość informacji dotyczących starożytnych cywilizacji. Jestem pisarzem, więc nie ucieknę jednakże od pewnych upiększeń, bądź niedomówień, pobudzających całą masę domysłów, wykraczających daleko poza ramy formalnej historii.
Cofniemy się w czasie tak daleko, iż trudno stwierdzić, jak opisywane przeze mnie zdarzenia wyglądały naprawdę. Trudno nawet domniemać, co powodowało losami ludzi, którzy w pewnym momencie swej wędrówki przez lądy, zdecydowali się osiąść właśnie w Mezopotamii.
Pierwsi osadnicy
Historie Sumerów można podzielić bardzo różnie. Same wzmianki o mitycznych władcach pochodzą nawet z dziesiątek tysięcy lat p.n.e. Był to tkz okres Ubaid. Ludzie i bogowie dzielili wtedy wspólną przestrzeń, razem pisząc niezapomniane historie. Stare państwo to tak naprawdę przede wszystkim mity. Królowie miast rządzili wtedy po kilkaset lat a bóstwa toczyły między sobą wojny. Anu – jeden z najbardziej znaczących bogów po jednym z takich starć zesłał na ludzi powódź, czym tak naprawdę rozpoczął okres Nowego Państwa.
Musimy wspomnieć, jak ważnym wydarzeniem był tu potop, który praktycznie zniszczył cały dorobek zarówno ludzi, jak i bogów. Wszelkie informacje o nim pochodzą z legend, dlatego nie wiemy, czy takie dramatyczne wydarzenie miało miejsce. W dalszej części tekstu oprę się na ustaleniach archeologów, choć jasna wiele z nich pochodzi od samych Sumerów. Bardzo lubili oni opisywać początki swych dziejów.
Legenda mówi, że niewielkie plemię czarnowłosych złożone z zaledwie kilku kapłanów zatrzymało się w swojej podróży, by napić się wody z Rzeki Życia. Dolina Eufratu tak im się spodobała, że założyli tam osadę, do której ściągali okoliczni nomadzi, oraz wszyscy ci, którzy zasłyszeli o dobrobycie powstającego miasta.
W rzeczywistości mało prawdopodobne jest, by zaledwie kilka osób założyło cywilizację, która w zmiennym kształcie przetrwała 3 tysiące lat. Nadmienić trzeba, że lokalizacja tej cywilizacji stanowi zagadkę do dnia dzisiejszego. Jeśli przyjrzymy się dokładnie mapie, możemy być bardzo zaskoczeni położeniem tak gęsto usytuowanych miast.
W regionie było wiele korzystniejszych miejsc na zbudowanie osady, jednak z niewiadomych przyczyn cywilizacja Sumeru została założona i rozbudowywana na terenie obecnego Iraku, Iranu i Syrii. Dokładnie nie można określić jej granic, ani czasu w jakim trwała.
Początek cywilizacji mezopotamskich, które nazywamy starożytnym Sumerem datuje się na około 3500 lat p.n.e.W literaturze występują duże nieścisłości dotyczące tego, czy pierwszą osadą, która posiadała cechy nowoczesnej cywilizacji było miasto Uruk, Lagasz a może Nippur. Mniejszych osad nie warto zaliczać do tego szacownego grona, gdyż opisujemy tutaj cywilizację, której rozkwit zawdzięczamy właśnie wielkim, tętniącym życiem miastom.
Przez wiele stuleci zmieniały swoje granice i wartości wyznawane przez swych mieszkańców. Nie możemy używać nawet nazwy starożytnego Sumeru, gdyż o sobie mówiono tak jedynie w niewielkiej części tamtejszej populacji. W momencie największego rozkwitu mieliśmy około 20 rozbudowanych miast, osadzonych na niewielkiej, wciąż bardzo nieprzyjaznej rozwojowi przestrzeni.
Każde z tych miast miało odrębną kulturę, armię i życie polityczno- gospodarcze. Wielu królów toczyło latami wojny ze swoimi sąsiadami z powodów tak błahych jak kłótnia o to, który z ponad trzech tysięcy bogów jest potężniejszy. Wojny te doprowadzały niejednokrotnie do wyniszczenia całych osad lub terenu, na którym można było uprawiać roślinność lub hodować zwierzęta.
Mimo wszystko mówiono podobnym językiem i posiadano bardzo podobne wierzenia. W niezmienionej formie przetrwały one aż do czasów podboju Persji przez Aleksandra Wielkiego. To właśnie wielka Persja staje się bezpośrednim dziedzicem kultur Sumeru, a w późniejszych czasach- Babilonu. I to właśnie dzięki Persom a także opisującym ich kulturę greckim uczonym, możemy nakreślić obraz społeczeństwa sprzed tylu wieków.
Tam, gdzie mieszkają bogowie
Mówiąc o historii, geografii, czy osiągnięciach technicznych starożytnego Sumeru, należy zacząć od fundamentalnej wiary, którą dzieliły niemal wszystkie pokolenia tamtejszych kupców, rolników, czy kapłanów. Niezależnie od tego w jakim kontekście mówimy o cywilizacji Mezopotamii, podstawą jej funkcjonowania była niezłomna wiara w to, że bogowie żyją stale wśród nich, nie zdradzając swojej tożsamości.
Ta wiara wprowadzała wiele zmian w życie społeczne, ekonomiczne a przede wszystkim duchowe mieszkańców największych sumeryjskich miast. Jeśli coś budowano- robiono to ku czci, z pomocą i przede wszystkim za pozwoleniem mądrego boga Ea. Jeśli chodziło o nawadnianie i wszelkie innowacyjne wynalazki ułatwiające życie, wtedy zwracano się do Enkiego, innego mądrego boga, który sprzyjał ludziom i dbał o to, by żyło im się jak najlepiej.
Bogowie sumeryjscy byli bardzo podobni do ludzi. Mieli ludzkie przymioty i słabości. Ciągle też ze sobą wojowali, a nawet robili sobie nawzajem żarty. Panteon tamtejszych bóstw jest tak różnorodny, że każdy znajdywał jakiegoś swojego ulubieńca. Każde miasto miało swojego boga, który dbał tylko o nie i nie dopuszczał do tego, by je zniszczono lub dotknęła je jakaś klęska żywiołowa.
I tak np. nad Kisz, jednym z najbardziej znanych i potężnych miast, czuwał Zababa, wielce przyjazny człowiekowi bóg, mający pod opieką zarówno ludzi, jak i ich dobytek. Nad drugim najsłynniejszym miastem – Ur, czuwał wielki Nanna, władca Księżyca. Nad Lagasz pieczę sprawował Ninurta, specjalizujący się w uprawie roli. Niepodzielną władczynią Uruk była Inanna, najpotężniejsza postać z panteonu bogów Sumeru. Była ona uosobieniem seksualności, władcą wojny, podstępu i władzy. To ona posiadała Me, najpotężniejszy przedmiot we wszechświecie.
W powyższym akapicie zawarta jest ważna cecha całej cywilizacji sumeryjskiej, mianowicie dużej pozycji kobiet w strukturach społecznych. Spośród wielu bóstw możemy wybrać takie, które będą właśnie przedstawicielkami płci pięknej. Mówię to dosłownie, gdyż wszystko wskazuje na to, że Sumerowie przywiązywali niezwykłą wagę do urody, ale też pewnych cech osobowościowych, których nie pozbawiano kobiet, w przeciwieństwie do innych zachodnich cywilizacji.
Kobiece bóstwa zajmowały się oczywiście ogniskiem domowym i płodnością, ale także były bardzo wojownicze. Legenda o starciu bogini Ziemi Tiamat ze swoim bratem Mardukiem jest dowodem na to, że kobieta mogła w ówczesnych czasach dowodzić armią, lub obsadzać inne ważne w państwie stanowiska.
Życiodajne rzeki
Między Tygrysem i Eufratem sytuowano wiele zdarzeń, mających wpływ na losy cywilizacji ludzkich. Dolina ta jest wspomniana w Biblii, a także w Koranie, Torze oraz innych wierzeniach najstarszych cywilizacji. Życie tam w najmniejszym stopniu nie przypominało Edenu, a takie dzieła wyobraźni ludzkiej jak wiszące ogrody Semiramidy w Babilonie, tylko zniekształcają obraz, jaki nasuwa się po studiowaniu tablic, pozostawionych przez tamtejszych uczonych i skrybów.
Rytm życia mieszkańców zależał nie tylko od zdarzeń, związanych z ich ulubionymi bogami, ale przede wszystkim od kaprysów obu wspomnianych rzek. Terenów zielonych było wówczas stosunkowo niewiele, a częste susze nie pozwalały uzyskać dostatecznej ilości żywności dla stale zwiększającej się populacji. Rzeka dawała właściwie wszystko i dlatego każdy kawałek ziemi był wykorzystywany do granic możliwości.
Tylko dzięki wzorowej organizacji pracy i wynalazkom, które kojarzymy wyłącznie z najnowocześniejszymi miastami choćby starożytnego Rzymu, możemy dziś mówić o powstaniu i rozkwicie kultury mezopotamskiej. To właśnie umiejętność i potrzeba jak najlepszego wykorzystania wody, stoi u źródła wszystkich rozważań ekonomiczno- politycznym, jakimi zajmowały się wtedy poszczególne miasta- państwa.
Żeby pozyskać duże ilości wody, a jednocześnie jej nie zanieczyścić, Sumerowie wybudowali niezwykle skomplikowany system irygacyjny, system transportu oraz dystrybucji żywności. Mówimy tu przecież nie o małych osadach, tylko o prawdziwych metropoliach, w których znajdowały się szkoły, szpitale, świątynie i liczne obozy dla strzegących bezpieczeństwa żołnierzy.
Wszędzie tam, gdzie jest tak wielkie skupisko ludzi, muszą występować choroby, szczególnie w klimacie tak bardzo podatnym na rozwój wszelkich bakterii i wirusów. Nasi bohaterowie znakomicie sobie z tym radzili, a długość życia osiągała bez problemu jakieś 40 lat, co na tamtejsze czasy było sporym osiągnięciem.
Kultura i sztuka starożytnego Sumeru
To oczywiście oddzielny temat, zasługujący na dużo bardziej obszerne opracowanie, jednakże opisując już okoliczności powstania tej cywilizacji, trzeba wspomnieć o jej dorobku kulturowym. Wciąż podkreślam, że większość plemion wokół mieszkała wówczas w prowizorycznych namiotach, a ich głównym zajęciem było zdobywanie pożywienia.
Kontrast pomiędzy światem cywilizowanym a resztą choćby Półwyspu Arabskiego był tak ogromny, że bez przesady można użyć bardzo prostego porównania. Sumeryjscy artyści- prawdopodobnie nazywani Gala- tworzyli pieśni i obrazy ku czci swoich bóstw. Ich mniej zaawansowani koledzy po fachu, czyli plemienni szamani, zajmowali się wypatrywaniem kolejnej burzy i ostrzeżeniami przed nadchodzącą zagładą.
Kultura i sztuka sumeryjska jest oparta przede wszystkim na potędze bogów i sile własnej rodziny. Te dwie istotne dla życia Sumerów sfery mieszały się ze sobą w bardzo istotny sposób. Wierzono, że ktoś, kto osiągnie wielkie rzeczy w jakiejkolwiek dziedzinie, dostąpi zaszczytu biesiadowania z bogami, jak choćby Gilgamesz- wielki legendarny król, czy Dumuzi – śmiertelnik, ukochany Inanny.
Ku czci bogów i wielkich ludzi budowano niezwykle zaawansowane konstrukcje. Nie tylko chodzi tu o pałace czy znane wszystkim zigguraty. Wiemy o obecności pomników, rzeźb, czy biżuterii, przedstawiających zarówno bóstwa, królów jak i np. wybitnych urzędników. Dzieła te były bardzo precyzyjne. Kilka z nich zdradza znajomość proporcji, perspektywy oraz innych zabiegów, pozwalających jak najbardziej realistycznie oddać rzeczywistość.
Kolorowe społeczeństwo bardzo upodobało sobie wszelkie ozdoby, a przede wszystkim instrumenty i zabawki. W momencie największego rozkwitu, handlarze oferowali liczne figurki z gliny czy skał bitumicznych, które miały przyozdabiać domy i stanowić także zabezpieczenie w przypadku nadejścia złego losu.
To Sumerowie wynaleźli harfę i spisali pierwsze pieśni. To oni także byli odpowiedzialni za stworzenie pierwszych wierszy, a nawet prozy, opowiadającej o bogach i bohaterach. Wszyscy możni panowie zamawiali portrety swojej rodziny. Przetrwały jedynie te, w postaci miniaturowych rzeźb, ale prawdopodobnie akceptowano też inne formy artystyczne.
Zakochani w matematyce
Wszystko o czym piszę powyżej, a także będę pisać w pozostałych artykułach, jest efektem przywiązania cywilizacji starożytnego Sumeru do liczb. Byli oni uważani za wynalazców pisma, co możemy już mniej lub bardziej trafnie podważyć. Nie zmienia to faktu, że słowo pisane miało dla mieszkańca Mezopotamii ogromne znaczenie.
Pierwszymi spisanymi tekstami nie były jednak opowieści o bóstwach. Nie były nimi też sagi rodzinne, z których do dziś czerpiemy informacje o życiu nad Tygrysem i Eufratem. Pismo służyło przede wszystkim do zapisywania i oznaczania kontraktów handlowych. Ważną tablicą nie był poemat dla żony, ale kontrakt na zakup sześciu zwierząt i pojemnika pszenicy o wadze dorosłego mężczyzny.
Transakcja, którą opisałem byłaby ekstremalnie droga , gdyż sześć zwierząt stanowiło prawdziwy majątek, na który większość mieszczan nie mogłaby sobie pozwolić. Do rozwoju pisma i nauki jako takiej, przyczynili się więc kupcy, którzy każdą większą transakcję musieli mieć dokładnie udokumentowaną. Dzięki systemowi szóstkowemu, potrafiono podzielić dobę na 24 godziny, tydzień na 7 dni, a rok na 12 miesięcy. To dzięki handlowi, cywilizacja uzyskała potrzebne do rozbudowy surowce, ale matematyka sprawiła, iż mogła te surowce należycie wykorzystać.
Sumerowie nie tylko doprowadzili do rozwoju pisma. Stworzyli także prawo w postaci Kodeksu Ur- Namu. Zbudowali podwaliny powszechnej opieki medycznej, a także byli prekursorami architektury typowo miejskiej- z ulicami, placami a także miejscami, przeznaczonymi wyłącznie rozrywce.
Matematyka stała się oknem, przez które spoglądali w niebo. Liczne dowody wskazują na to, iż nawet najstarsze pokolenia uczonych tamtejszego okresu potrafiły nazwać i ustalić położenie planet Układu Słonecznego, oraz wyliczyć średnicę Ziemi z bardzo dużą dokładnością.
Największą zagadką, jaką archeolodzy muszą rozwikłać na tym polu jest znajomość trygonometrii. To właśnie dzięki temu działowi matematyki, budowano wspaniałe zigguraty, pałace z wieloma komnatami oraz mury miast, powstrzymujące oblegających je napastników.
Liczby były ważne także dla wojska, gdyż dzięki nim mogła powstać prawdziwa, regularna i zawodowa armia. Łuk kompozytowy i rydwan- to tylko niektóre z wynalazków, używanych przez wojsko. Dzięki ustawieniu wież oblężniczych, żołnierze mieli łatwiejszy dostęp do bronionych miast.
Opisane przeze mnie ustalenia archeologów to tylko niewielka część rzeczy, które charakteryzowały zjawisko zwane Wielką Tajemnicą Sumerów. Zapomniana dziś niemal cywilizacja wciąż potrafi zadziwić swoimi osiągnięciami. Nie dalej jak kilka dni temu, świat obiegła fotografia glinianej tabliczki z Babilonu, przedstawiająca opis schizofrenii, jako schorzenia psychicznego a nie fizycznego. Nie wiemy, skąd Sumerowie wiedzieli to wszystko, ale na pewno warto przyjrzeć się tej cywilizacji znacznie bliżej.
Marcin Paweł Panek
Zapraszam do zapoznania się z moją książką o starożytnym Sumerze pod tytułem „Siedem kropli życia”. Pierwsze 5 rozdziałów można pobrać za darmo w linku powyżej.
Bibliografia:
Zapomniany Świat Sumerów – M. Bielicki
Mesopotamia: A Captivating Guide to Ancient Mesopotamian History and Civilizations, Including the Sumerians and Sumerian Mythology, Gilgamesh, Ur, Assyrians, Babylon, Hammurabi and the Persian Empire Kindle Edition – Captivating History
