Jan Heweliusz

Astronom z Gdańska

Polacy nigdy nie zapomnieli o wielkim człowieku, jakim był Jan Heweliusz, który dokonał wielu odkryć astronomicznych i prawideł matematycznych. Jego odkrycia, dały podwaliny pod dzisiejszy rozwój astronomii jako współczesnej dziedziny naukowej.

Praca piwowarska

Przed rozpoczęciem kariery astronoma, Jan Heweliusz dał się poznać jako niezrównany piwowar. Warzył on w odziedziczonym po ojcu browarze piwo, zwane jopejskim. Dziś jeszcze w Gdańsku, produkowane jest piwo o nazwie „Heweliusz”, niskogazowane, o cierpkim i wyrazistym smaku , takie jak to sprzed ponad trzystu lat produkował Heweliusz. Już od lat pięćdziesiątych siedemnastego wieku, Jan Heweliusz interesował się tematyką kometarną. Publikował on nawet w 1665 roku, swoje wielkie dzieła astronomiczne, w gazetach gdańskich jakimi były „Prodromus cometicus", a także „Cometografia". Natomiast w 1668 roku, gdański astronom opublikował swoje odkrycia kometarno – matematyczne w niewielkich lokalnych pismach Pomorza. Opisał zatem w nich obserwacje 9 komet, które na tamte czasy, były wręcz rewelacyjne.

Wyznaczenie położenia gwiazd

Obserwacje gwiazd i komet, polegały wówczas na wyznaczeniu ich położenia względem słońca oraz samych siebie. Kolejne badania Heweliusza, polegały na zbadaniu ich widomej drogi na kuli niebieskiej zwanej nieboskłonem. Wnioski wyciągane przez gdańskiego astronoma, dotyczyły wykorzystania możliwości analizy matematycznej do obliczania ich orbit. W ówczesnej gazecie gdańskiej pod tytułem „Prodromus", Jan Heweliusz wyraził przypuszczenie, że komety mogą poruszać się po linii przecięć stożkowych. Natomiast w publikacjach zawartych w „Cometographii" pomorski astronom pisze o paraboli jako drodze obserwowanych komet. Zamieszczając w piśmie „Cometographia" tablicę przeglądową obserwowanych przez siebie komet, astronom przeciwstawia się przypisywaniu im jakichkolwiek astrologicznych czy wieszczbiarskich właściwości, uważając komety za zjawiska ściśle przyrodnicze i matematyczno – astronomiczne.

Własna teoria

W czasopiśmie pod tytułem „Cometas", Heweliusz starał się stworzyć własną teorię dotyczącą właściwości komet, która stanowiła podwaliny dla nowej dziedziny astronomicznych badań. Dnia 22 października 1668 roku, prezentowano w na zebraniu Towarzystwa Królewskiego w Londynie, prace naukowe gdańskiego astronoma. Prace te początkowo nie wzbudzały żadnego zainteresowania, toteż zmusiło to Heweliusza, do szukania protekcji dla swoich astronomicznych osiągnięć. Gdański astronom postanowił zatem, napisać list polecający swoją osobę do Jana Henryka Oldenburga, który zasiadał w najgłówniejszej izbie Towarzystwa Królewskiego, by ten zechciał dokładnie przeczytać jego osiągnięcia astronomiczne, opisane w krótkich traktatach. Po interwencji ze strony Oldenburga, prace astronomiczne Jana Heweliusza na kolejnych prezentacjach wzbudziły wielki entuzjazm i zainteresowanie.

Obserwacje komety

W 1677 roku obserwował Jan Heweliusz dość jasną kometę, której właściwości starał się dokładnie zbadać i zapisać w specjalnym zeszycie, będącym rewelacją na aukcji zorganizowanej tuż po jego śmierci. Heweliuszowi dopisywała podczas obserwacji tej komety wyjątkowo dobra pogoda, toteż mógł on oglądać ją przez cały czas jej widoczności. Kometa ukazała się w Gdańsku dnia 27 kwietnia 1677 roku, zatem Heweliusz obserwował ją aż do 8 maja. Opis zjawiska i dane obserwacyjne przesłał Heweliusz znów do Jana Henryka Oldenburga, który już wtedy został mianowany sekretarzem Royal Society w Londynie. Opis tej komety jest także zawarty w druku naukowo – badawczym pod tytułem Johannis Hevelii epistola ad amicum de cometa anno MDCLXXVII, Gedani Observato. Od roku 1682 kometa ta, nosi nazwę komety Halleya. Jan Heweliusz swoje obserwacje prowadził w nowoczesnym obserwatorium, założonym na strychu własnego mieszkania, gdzie konstruował różne przyrzady astronomiczne takie jak teleskopy, zegary wahadłowe, śruby mikrometryczne, a także proste lunety. W 1670 roku, stworzył on w Gdańsku doskonałe opisy wykonywanych przez siebie przyrządów optycznych, których zastosowanie zamieścił i zilustrował w dziele pod tytułem „Machinae coelestis pars prior, Gdansk 1673” i „Machinae coelestis pars posterior, Gdansk 1679”.

Pożar obserwatorium

Obserwatorium Heweliusza wraz z trzema jego domami, doszczętnie spłonęło w 1679 roku, a Jan Heweliusz uległ znacznym poparzeniom. Ze zgliszcz pożarowych wyniesiono jedynie lunetę metryczną i wykonany przez Heweliusza teleskop. Za ich sprzedaż, otrzymał znaczną kwotę pieniędzy, które przeznaczył na kolejne badania astronomiczne. Jan Heweliusz prowadził także pomiary deklinacji ziemskiej. Największe i najważniejsze we wspomnianej kwestii dzieło zadedykował swojemu miastu. Był to pierwszy w kartografii naukowej topograficzny Atlas Księżyca pod tytułem „Selenographia z 1647”.

Nowoczesna mapa księżyca

Heweliusz, stworzył nowoczesną jak na siedemnaste stulecie mapę Księżyca, opartą na wynikach obserwacji jego powierzchni. Dokonane przez Heweliusza obliczenia, aktualne były przez następne 200 lat. Nazwy, które nadał kilku kraterom i łańcuchom górskim znajdującym się na Księżycu, używane są aż do dziś. Jeden z takich kraterów Heweliusz nazwał Faculae mixum, to znaczy wysoka ale jasna plama księżycowa. Niektóre pasma górskie znajdujące się na Księżycu, astronom z Gdańska nazwał Urbanistynae, na cześć papieża Urbana VIII. Ale nie tylko nazewnictwo obserwowanych przez gdańskiego astronoma obiektów selenistycznych przetrwało aż do czasów współczesnych. Wspaniałe zwycięstwo króla polskiego Jana III Sobieskiego nad Turkami, mające miejsce pod Wiedniem w 1683 roku, było inspiracją dla Heweliusza do złożenia wspomnianemu królowi specjalnego hołdu. Była nim nazwa nowej konstelacji gwiezdnej złożonej z siedmiu jasnych gwiazd, znajdujących się pomiędzy Orłem, Strzelcem, Antinousem i Wężownikiem. Astronom nazwał ją Tarczą Sobieskiego Scutum Sobiecianum. Jednak jego szczególną zasługą dla astronomii był opracowany przez Heweliusza Atlas Księżyca, który nie tylko obalił dawne poglądy dotyczące jego budowy, ale w znacznie utorował drogę późniejszym badaniom astronomicznym. Przy pomocy swoich teleskopów, z których największy miał 4 m długości i dawał 50-krotne powiększenie, Heweliusz uaktualniał mapy Księżyca, nanosząc na nie nowe obiekty astronomiczne. Wyniki naukowe, opublikował on w pomorskim czasopiśmie „Philosophical Transactions" oraz na łamach gazety naukowej „Acta Eruditorum". Jego opisy komet i matematyczne obliczenia dotyczące ich drogi i obrotów, do dziś uchodzą za szczególną rzadkość.

Zdaniem Szkota

Urodzony w 1781 roku w Szkocji wielki fizyk i uczony nauk ścisłych Dawid Brewster zachwycał się wprost obserwacjami, wnioskami i teoriami astronomicznymi Hewelisza, co jak zwykł mawiać skłoniło go do schylenia głowy przed Polską i Polakami. On to będąc członkiem Towarzystwa Królewskiego w Londynie, często powracał do tego co dla nauk ścisłych położył astronom z Gdańska. Gdańszczanie uważają Heweliusza za wielkiego mistrza współczesnej astronomii, a jego postać wciąż przejawia się w historii tego wspaniałego miasta polskiego Pomorza.

Ewa Michałowska – Walkiewicz